Bezskuteczność czynności dłużnika

Zasadą jest, że dłużnik odpowiada za zobowiązania całym swoim majątkiem. W praktyce jednak zdarza się, że dłużnicy przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości dokonują czynności prawnych mających na celu uszczuplenie masy upadłościowej co może ograniczyć, a nawet całkowicie udaremnić, zaspokojenie wierzycieli w postępowaniu upadłościowym. Ustawodawca, kierując się względami ochrony wierzycieli, wprowadził instrumenty, które w określonych sytuacjach sankcjonują czynności prawne dokonane przez dłużnika w celu utrudnienia lub nawet uniemożliwienia egzekucji zobowiązań. Jedną z takich instytucji jest uznanie bezskuteczności czynności prawnych dokonanych przez upadłego.

Bezskuteczność czynności prawnych upadłego

Bezskuteczne w stosunku do masy upadłości są dwa rodzaje czynności rozporządzających dokonanych przez upadłego:

• nieodpłatne oraz
• odpłatne, w których wartość świadczenia upadłego przewyższa w rażącym stopniu wartość świadczenia otrzymanego przez upadłego lub zastrzeżonego dla upadłego lub dla osoby trzeciej (tzw. rażąca nie ekwiwalentność świadczeń).

Czynności prawne spełniające powyższe kryteria są bezskuteczne z mocy prawa tylko wtedy, jeśli zostały dokonane w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Jeżeli czynność prawna została dokonana po upływie tego okresu (nawet ta nieodpłatna), nie jest ona bezskuteczna z mocy prawa, a syndyk może jedynie wytoczyć powództwo (tzw. skargę pauliańską) przeciwko osobie trzeciej.

Należy zwrócić uwagę, że pojęcie rażącej nieekwiwalentności świadczeń może budzić wątpliwości. Punktem odniesienia dla oceny w tym przedmiocie powinny być przeciętne ceny, stawki, prowizje itp. stosowane w obrocie przy dokonywaniu takich samych lub podobnych czynności prawnych (por. wyrok SA w Białymstoku z 20.11.2014 r., I ACa 507/14; oraz wyrok SA w Katowicach z 15.11.2016 r., V ACa 706/16).

Dotyczy to również ugody sądowej, uznania powództwa, a także zrzeczenia się roszczenia.

Bezskuteczność czynności prawnych odpłatnych dokonanych z osobami bliskimi

Artykuł 128 Prawa upadłościowego przewiduje możliwość uznania przez sędziego-komisarza za bezskuteczną odpłatnej czynności prawnej dokonanej przez upadłego z osobami bliskimi w terminie 6 miesięcy przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.

Katalog osób bliskich ma jednak charakter zamknięty i ogranicza się do następujących podmiotów:

• małżonek,
• krewny lub powinowaty w linii prostej,
• krewny lub powinowaty w linii bocznej do II stopnia włącznie,
• osoba pozostająca z upadłym w faktycznym związku,
• prowadząca z nim wspólnie gospodarstwo domowe albo
• przysposobiony lub przysposabiający.

W przypadku gdy upadły jest spółką lub osobą prawną, za osoby bliskie uważa się:

• wspólników spółki (jawnej, partnerskiej, komandytowej, komandytowo-akcyjnej, z ograniczoną odpowiedzialnością), ale już nie akcjonariuszy;
• reprezentantów spółki lub osoby prawnej (osoby uprawnione do reprezentacji na zewnątrz, czyli członków zarządu, ale już nie rady nadzorczej czy komisji rewizyjnej);
• małżonków wspólników i reprezentantów;
• spółki powiązane (związane stosunkiem dominacji);
• wspólników spółek powiązanych (związanych stosunkiem dominacji);
• reprezentantów spółek powiązanych (związanych stosunkiem dominacji);
• małżonków wspólników i reprezentantów spółek powiązanych (związanych stosunkiem dominacji).

Druga strona czynności może jednak uchronić się przed uznaniem czynności prawnej za bezskuteczną, o ile wykaże, że nie doszło do pokrzywdzenia wierzycieli.

Bezskuteczność przelewu wierzytelności

Bezskuteczny w stosunku do masy upadłości jest przelew wierzytelności przyszłej, jeżeli wierzytelność ta powstanie po ogłoszeniu upadłości.

W doktrynie wyróżnia się 3 grupy wierzytelności przyszłych:

• pierwsza kategoria – to wierzytelności z czynności prawnych dokonanych pod warunkiem zawieszającym lub z zastrzeżeniem terminu początkowego;
• druga kategoria – to wierzytelności, w których stan faktyczny uzasadniający powstanie wierzytelności zrealizował się tylko w części i w takim zakresie powstała wierzytelność. Są to roszczenia z istniejących stosunków takich jak najem czy dzierżawa o należności za przyszłe okresy;
• trzecia kategoria – to wierzytelności, które w całością dotyczą przyszłości. Do tej kategorii zaliczamy m.in. wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za usługę, która zostanie wykonana w przyszłości lub ceny za sprzedaż rzeczy w przyszłości.

W przypadku gdy umowa przelewu wierzytelności została zawarta nie później niż 6 miesięcy przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości w formie pisemnej z datą pewną, opisanej reguły nie stosuje się.

Należy jednak przypomnieć, że chodzi o takie czynności prawne upadłego, które wywołały skutek w postaci zmniejszenia majątku upadłego lub jego obciążenia.

Bezskuteczność postanowienia o wysokości wynagrodzenia reprezentanta upadłego

Zgodnie z art. 129 Prawa upadłościowego, jeżeli wynagrodzenie za pracę jest rażąco wyższe od przeciętnego wynagrodzenia za tego rodzaju pracę lub usługi i nie jest uzasadnione nakładem pracy, sędzia-komisarz z urzędu albo na wniosek syndyka uznaje, że określona część wynagrodzenia przypadająca za okres przed dniem ogłoszenia upadłości, nie dłuższy jednak niż 6 miesięcy przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, jest bezskuteczna w stosunku do masy upadłości, chociażby wynagrodzenie zostało już wypłacone. W takim przypadku sędzia-komisarz określa podlegające zaspokojeniu z masy upadłości wynagrodzenie w wysokości odpowiedniej do wykonanej pracy.

Przepis ten stosuje się do wynagrodzenia:

• reprezentanta upadłego;
• pracownika upadłego wykonującego zadania w zakresie zarządu przedsiębiorstwem;
• osoby świadczącej usługi związane z zarządem lub nadzorem nad przedsiębiorstwem upadłego określone w umowie o pracę, umowie o świadczenie usług lub uchwale organu upadłego zawartej lub podjętej przed dniem ogłoszenia upadłości.

Sędzia-komisarz może również uznać za bezskuteczne w całości lub części w stosunku do masy upadłości wynagrodzenie osób wskazanych powyżej, przypadające za czas po dniu ogłoszenia upadłości, jeżeli ze względu na objęcie zarządu przez syndyka nie jest ono uzasadnione nakładem pracy. Będzie to jednak zależeć w szczególności od tego, czy po ogłoszeniu upadłości prowadzone jest przedsiębiorstwo, a jeśli tak, to w jakim rozmiarze. Oczywiste wydaje się, że przy zaprzestaniu prowadzenia działalności takie wynagrodzenie powinno być uznane, przynajmniej w części, za bezskuteczne.

Bezskuteczność obciążeń majątku upadłego

Sędzia-komisarz na wniosek syndyka uzna za bezskuteczne w stosunku do masy upadłości obciążenie majątku upadłego hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym lub hipoteką morską, jeżeli (łącznie):

• upadły nie był dłużnikiem osobistym zabezpieczonego wierzyciela,
• obciążenie to zostało ustanowione w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości i
• w związku z jego ustanowieniem upadły nie otrzymał żadnego świadczenia.

Przykładowo: upadły w ciągu roku przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości wyraził zgodę na obciążenie hipoteką swojej nieruchomości dla zabezpieczenia długu innego podmiotu celem pokrzywdzenia wierzycieli. Taka czynność zostanie uznana przez sędziego-komisarza za bezskuteczną w stosunku do masy upadłości.

Wyliczenie zawarte w art. 130 Prawa upadłościowego jest enumeratywne i nie może być rozszerzane na inne przypadki zabezpieczenia wierzytelności.

Bezskuteczność kar umownych

Zgodnie z art. 130a Prawa upadłościowego, sędzia-komisarz na wniosek syndyka uzna za bezskuteczne w stosunku do masy upadłości w całości lub części kary umowne zastrzeżone na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, jeżeli:

• zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane przez upadłego lub
• jeżeli kara umowna jest rażąco wygórowana.

Innymi słowy, artykuł ten daje uprawnienie sędziemu-komisarzowi do miarkowania kary umownej na wniosek syndyka – przez uznanie wierzytelności w całości lub w części za bezskuteczną w stosunku do masy upadłości.

Skutek tego „miarkowania” jest taki, że wierzytelność nie będzie uznana na liście wierzytelności i nie podlega tym samym zaspokojeniu w postępowaniu upadłościowym.
Natomiast jeśli wierzytelność zostanie uznana za bezskuteczną jedynie w części, to umieszczeniu na liście wierzytelności podlega wierzytelność w kwocie, w której sędzia-komisarz nie uznał jej za bezskuteczną.

Należy jednak zwrócić uwagę, że wierzyciel może dochodzić wierzytelności z tytułu kar umownych w pełnej wysokości przeciwko upadłemu poza ramami postępowania upadłościowego. Podlega ona wtedy zaspokojeniu z majątku niewchodzącego do masy upadłości.

Biorąc pod uwagę powyższe możliwości, dokonując czynności prawnej przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości należy upewnić się czy będzie ona skuteczna względem masy upadłości.