Konsumenci i niedozwolone postanowienia umowne – kiedy według TSUE rozpoczyna się bieg terminu przedawnienia?

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej po raz kolejny stanął w obronie praw konsumentów. W wyroku z dnia 22 kwietnia 2021 r. w sprawie Profi Credit Slovakia (C-485/19), wskazał, że  uiszczenie zapłaty przez konsumenta na rzecz podmiotu, który stosuje nieuczciwe postanowienia umowne nie jest momentem, w którym rozpoczyna swój bieg termin przedawnienia roszczeń. Z wyroku TSUE wynika przede wszystkim, że początek biegu terminu przedawnienia związany jest z momentem, w którym konsument dowiedział się bądź przynajmniej mógł się dowiedzieć, że postanowienia umowne są niedozwolone, a co za tym idzie – bezskuteczne. Czy przedmiotowy wyrok ma znaczenie dla polskich frankowiczów? Ma, a nawet bardzo istotne.

Sprawa Profi Credit Slovakia (C-485/19) – stan faktyczny

Kredytobiorca jako konsument zawarł z Profi Credit Slovakia umowę o kredyt konsumencki.  Po całkowitej spłacie zobowiązania, prawnik poinformował go o nieuczciwym charakterze niektórych postanowień umowy. Na tej podstawie konsument wytoczył powództwo przeciwko Profi Credit Slovakia o zwrot nienależnie pobranych opłat.

Profi Credit Slovakia podniosła, że roszczenie konsumenta jest przedawnione, w związku z czym nie może skutecznie dochodzić swoich roszczeń. Okresný súd Prešov (Sąd Rejonowy w Preszowie, Słowacja) orzeczeniem z dnia 15 listopada 2018 r. oddalił powództwo konsumenta, od którego ten wniósł apelację do Krajský súd v Prešove (Sąd Okręgowy w Preszowie, Słowacja). Sąd rozpoznający sprawę w II instancji był natomiast zdania, że rozpatrywana umowa o kredyt może być sprzeczna pod różnymi względami z przepisami prawa Unii Europejskiej mającymi zastosowanie w dziedzinie ochrony konsumentów. W tych okolicznościach postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do TSUE z pytaniami prejudycjalnymi.

W ramach wyjaśnień należy wskazać, że słowacki system przedawnienia znajduje zastosowanie do roszczeń konsumentów. Przewiduje 3-letni termin przedawnienia, który rozpoczyna swój bieg w momencie dokonania przez konsumenta zapłaty z zamiarem wykonania umowy, a zatem liczony jest od chwili bezpodstawnego wzbogacenia – odrębnie dla każdej płatności dokonanej przez konsumenta w trakcie wykonywania umowy. Co istotne, bez znaczenia dla rozpoczęcia biega terminu przedawnienia pozostaje, czy konsument miał świadomość nieuczciwego charakteru postanowienia umownego oraz to, czy był w stanie ocenić, że postanowienie umowne jest nieuczciwe.

Ustalenia Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej

Istota pierwszego pytania sądu krajowego służyła ustaleniu, czy zasadę skuteczności należy interpretować w ten sposób, że stoi ona na przeszkodzie krajowemu uregulowaniu przewidującemu, że wytoczone przez konsumenta powództwo o zwrot kwot nienależnie wypłaconych na podstawie nieuczciwych warunków umownych w rozumieniu dyrektywy 93/13 lub warunków sprzecznych z wymogami dyrektywy 2008/48 podlega trzyletniemu terminowi przedawnienia rozpoczynającemu bieg w dniu, w którym nastąpiło bezpodstawne wzbogacenie.

TSUE w pierwszej kolejności podkreślił, że samo istnienie przedawnienia nie jest jako takie sprzeczne z zasadą skuteczności, o ile jego stosowanie nie czyni w praktyce niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym wykonywania praw przyznanych im przez prawo unijne. Ochrona konsumenta nie jest bowiem bezwarunkowa, a ustalanie rozsądnych terminów do wniesienia środków zaskarżenia pod rygorem prekluzji w interesie pewności prawa jest zgodne z prawem Unii Europejskiej. Odnosząc się natomiast do długości terminu przedawnienia, który w rozpatrywanej sprawie wynosił 3 lata, TSUE wskazał, że jeżeli taki termin jest ustalony i z góry znany, wydaje się co do zasady wystarczający, by umożliwić zainteresowanemu konsumentowi przygotowanie i wniesienie skutecznego środka prawnego, a co za tym idzie – jego długość sama w sobie nie jest niezgodna z zasadą skuteczności.

Odnosząc się do istoty problemu, czyli rozpoczęcia biegu terminu przedawnienia, TSUE wskazał, że w okolicznościach takich jak w rozpoznawanej sprawie, zachodzi istotne niebezpieczeństwo, że zainteresowany konsument nie powoła się w wyznaczonym w tym celu terminie na uprawnienia, jakie przyznaje mu prawo Unii Europejskiej, co czyniłoby niemożliwym dochodzenie przez niego tych uprawnień.

W konsekwencji TSUE uznał, że zasady proceduralne, które wymagają by konsument wytoczył powództwo w określonym terminie, liczonym od momentu bezpodstawnego wzbogacenia, w sytuacji gdy do takiego wzbogacenia może dojść w trakcie wykonywania umowy przez okres o znacznej długości – czynią nadmiernie utrudnionym korzystanie z praw przyznanych konsumentowi przez prawo unijne, naruszając tym samym zasadę skuteczności. Jednocześnie TSUE wskazał na brak wpływu zamiaru przedsiębiorcy, który zastosował nieuczciwy charakter umowny na prawa konsumenta zapewnione mu przez przepisy prawa unijnego – dyrektywy 93/13 i art. 10 ust. 2 dyrektywy 2008/48. W celu powołania się na prawa wynikające z tych przepisów, konsument nie może być zobowiązany do wykazania umyślnego charakteru zachowania danego przedsiębiorcy.

Mając na uwadze powyższe rozważania, TSUE orzekł, że zasadę skuteczności należy interpretować w ten sposób, że stoi ona na przeszkodzie krajowemu uregulowaniu przewidującemu, że wytoczone przez konsumenta powództwo o zwrot kwot nienależnie wypłaconych na podstawie nieuczciwych warunków umownych w rozumieniu dyrektywy Rady 93/13/EWG podlega terminowi przedawnienia rozpoczynającemu bieg w dniu, w którym nastąpiło bezpodstawne wzbogacenie.

Jakie znaczenie ma wyroku dla polskich frankowiczów?

Omawiane orzeczenie ma niezwykle istotne znaczenie dla polskich frankowiczów, którzy prowadzą spory sądowe z bankami. Dlaczego? W sporach z frankowiczami banki, podobnie jak Profi Credit Slovakia, podnoszą zarzut przedawnienia roszczeń wskazując m.in., że początek biegu terminu przedawnienia roszczenia o zwrot świadczenia jest tożsamy z momentem spełnienia tego świadczenia, niezależnie od stanu świadomości spełniającego świadczenie co do przysługiwania mu roszczenia. TSUE stając w obronie praw konsumentów potwierdził natomiast, że termin przedawnienia roszczeń konsumenta wobec przedsiębiorcy o zwrot określonej kwoty z tytułu abuzywnego charakteru klauzul umowy rozpoczyna się w dniu, w którym konsument uzyskał wiarygodną wiadomość o abuzywności w odniesieniu do swojej umowy oraz związanych z tym skutkach prawnych i finansowych. Oznacza to, że frankowicze mogą skutecznie dochodzić przed sądem zwrotu wszystkich świadczeń wykonanych na rzecz banku.

Do wyroku TSUE w sprawie Profi Credit Slovakia (C-485/19) odniósł się również Rzecznik Finansowy (więcej TUTAJ), wskazując, że:

„Uzasadniając swoje stanowisko Trybunał odwołał do fundamentalnego założenia, że konsumenci znajdują się w gorszym położeniu niż przedsiębiorca, zarówno pod względem możliwości negocjacyjnych, jak i ze względu na stopień poinformowania oraz że możliwe jest, iż konsumenci nie mają świadomości zakresu przysługujących im praw wynikających
z dyrektywy 93/13 lub z dyrektywy 2008/48 lub ich nie rozumieją (…)”.

Rzecznik Finansowy podkreślił również, że omawiany wyrok TSUE należy stosować bezpośrednio do interpretacji przez sądy polskich przepisów kodeksu cywilnego w zakresie rozpoczęcia biegu terminu przedawnienia kredytów konsumenckich.