Nieuczciwe postanowienia we wzorcach umów Kancelarii Primus sp. z o.o.

Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (dalej Prezes UOKiK, Prezes Urzędu) w ramach swoich uprawnień został wyposażony w kompetencję do prowadzenia postępowań m. in. w sprawach uznania postanowień wzorca umowy za niedozwolone. Decyzja o wszczęciu postępowania jest uzależniona od występowania w danej sprawie przesłanki interesu publicznego. Przyjmuje się, że interes publiczny zostaje naruszony wówczas, gdy działania przedsiębiorcy godzą w interesy ogólnospołeczne i dotykają szerokiego kręgu uczestników rynku, zaburzając jego prawidłowe funkcjonowanie.

Wszczęcie postępowania w sprawie uznania postanowień wzorca umowy za niedozwolone przez Prezesa UOKiK następuje w sytuacji, gdy organ nabierze uzasadnionego podejrzenia, że określone postanowienie wzorca umowy z konsumentami, w zakresie kształtowania praw i obowiązków konsumenta, jest sprzeczne z dobrymi obyczajami i rażąco narusza interesy konsumentów.

W wyniku przeprowadzonego z urzędu postępowania, Prezes UOKIK w dniu 14 listopada 2022 r. wydał decyzję nr RKT-6/2022, uznając postanowienia wzorców umów stosowanych przez Kancelarię Prawną Primus Sp. z o.o. z siedzibą we Wrocławiu za niedozwolone postanowienia umowne (art. 385¹ § 1 k.c.), zakazując ich wykorzystywania.

Dlaczego Prezes UOKiK uznał postanowienia za niedozwolone?

Podjęta przez Prezesa Urzędu interwencja miała na celu ochronę interesu publicznego, co stanowi konieczną przesłankę uzyskania kompetencji Prezesa UOKIK do rozstrzygnięcia określonej sprawy. Prezes uznał, że ingerencja w działalność Spółki jest konieczna, albowiem godzi ona w interesy ogólnospołeczne. Sama sprawa wiąże się z ochroną interesów znacznej liczby konsumentów zainteresowanych dochodzeniem roszczeń z tytułu zawartych przez nich umów ubezpieczenia na życie, kredytów hipotecznych indeksowanych lub denominowanych do waluty obcej oraz z tytułu posiadania obligacji korporacyjnych spółki Getback S.A., albowiem Spółka legitymuje się ogólnopolskim zasięgiem działalności, gdyż zawierała umowy z konsumentami z terenu całego kraju, zatem jej działania dotyczą szerszej grupy konsumentów. Decyzja jest wiążąca dla stron postępowania, w którym została wydana, ale może być wykorzystywana jako wskazówka w innych sprawach dotyczących podobnych klauzul.

Wątpliwości Prezesa UOKIK wzbudziło szereg postanowień stosowanych przez Spółkę we wzorcach umów o świadczenie usług prawnych. Wśród zakwestionowanych postanowień, znalazły się te, które dotyczyły m. in. nietransparentnego sposobu określenia wynagrodzenia success fee przysługującego przedsiębiorcy na wypadek uznania przez sąd umowy za nieważną, w razie potrącenia wzajemnych wierzytelności przysługujących bankowi i konsumentowi, jak również na wypadek rozwiązania umowy.

Postanowienia te dotyczą głównych świadczeń stron umowy, jednakże nie zostały sformułowane w sposób jednoznaczny, dlatego też podlegają ocenie jako postanowienia abuzywne. Przez pojęcie jednoznaczności należy rozumieć brak wątpliwości co do treści postanowienia umowy. Jednoznaczny oznacza dopuszczający tylko jedną możliwą interpretację, niebudzącą wątpliwości.

Zastrzeżenia Prezesa UOKIK budzi druga część postanowienia, na mocy którego konsument będzie zobowiązany do zapłaty wynagrodzenia success fee. Literalne brzmienie kwestionowanej części postanowienia może wskazywać, że Spółce nie przysługuje wynagrodzenie określone jako % „od wartości różnicy” związanej ze zmniejszeniem salda kredytowego na skutek jego przewalutowania, tylko wynagrodzenie określone kwotowo (w złotych) „pomiędzy saldem kredytu do spłaty z dnia poprzedzającego dzień przewalutowania kredytu przeliczonym z zastosowaniem średniego kursu waluty obcej – tabela A ogłaszanego przez Narodowy Bank Polski, a saldem z dnia następnego po dniu przewalutowania”. Zdaniem Prezesa Urzędu w wyniku takiej interpretacji możliwa jest sytuacja, w której jedynym beneficjentem z tytułu przewalutowania kredytu i zmniejszenia salda zadłużenia pozostanie de facto Przedsiębiorca. Powyższy brak jednoznaczności postanowienia powoduje, że może być ono niezrozumiałe dla przeciętnego konsumenta i powodować znaczące pokrzywdzenie finansowe kontrahenta przedsiębiorcy, przez co postanowienie należy ocenić jako sprzeczne z dobrymi obyczajami. Może tak się zdarzyć w przypadku, gdy konsumenci nie są w stanie przewidzieć skutków prawnych danego postanowienia. Postanowienie to może prowadzić do powstania po stronie konsumenta stanu nieświadomości co do wysokości wynagrodzenia należnego Przedsiębiorcy, a tym samym wysokości świadczenia, do spełnienia którego się on zobowiązuje. Stosowane przez Przedsiębiorcę postanowienie może prowadzić do wywołania uczucia zaskoczenia i lęku, gdy okazuje się do zapłaty jakiej kwoty finalnie zobowiązany został konsument. Prezes UOKIK uznał, że klauzula ta nie zabezpiecza interesu konsumenta jako słabszej strony umowy, co zmierza do ukształtowania stosunku zobowiązaniowego w sposób nierównorzędny i rażąco niekorzystny dla konsumenta.

Wzorzec umowy stosowany w relacji z konsumentami przewidywał, iż ustalone przez strony wynagrodzenie będzie należne Spółce pomimo rozwiązania umowy, w przypadku gdy dochodzone świadczenie zostało wypłacone w wyniku czynności podjętych przez nią lub jej pełnomocników.

Na gruncie powyższej klauzuli, wątpliwości budzi sformułowanie odnoszące się do czynności podejmowanych przez przedsiębiorcę, które przyczyniły się do uzyskania świadczenia. Umowa nie wyklucza zaliczenia przez Spółkę jakichkolwiek czynności podjętych na rzecz konsumenta jako takich, które zmierzały do uzyskania świadczenia. Ciężar dowodu w tym zakresie winien spoczywać na Spółce, która powinna wykazać, że dany rezultat jest wynikiem podjętych przez nią czynności  w wykonaniu świadczenia usług prawnych. Konstrukcja umowy przenosi na konsumenta obowiązek wykazania, że uzyskane świadczenie nie było wynikiem działań Przedsiębiorcy. Ta dowolność może powodować pokrzywdzenie finansowe konsumenta, albowiem wzorzec umowy nie różnicuje okoliczności związanych z wypłaceniem świadczenia na rzecz konsumenta.

Nadto wzorzec umowy nie uwzględnia rozliczenia na wypadek rozwiązania umowy, obejmującego redukcję wynagrodzenia ryczałtowego, uwzględniającego proporcję między czasem poświęconym do chwili rozliczenia umowy, a całkowitym czasem koniecznym do jej wykonania. Umowa nie uwzględnia oszczędności Spółki wobec rozwiązania umowy. Stosowane przez Spółkę wzorce umowne gwarantują przedsiębiorcy wynagrodzenie w pełnej wysokości, niezależnie od tego, czy spółka rzeczywiści działała na rzecz konsumenta do chwili uzyskania przez niego świadczenia, czy też nie.

Jeżeli rozwiązanie umowy nastąpiło przed osiągnięciem umówionego celu, Przedsiębiorca może żądać w miejsce wynagrodzenia typu success fee, jego surogatu. Postanowienia wzorca umownego, gwarantujące Spółce wynagrodzenie „za sukces”, pomimo rozwiązania umowy, zwalniają Przedsiębiorcę z dochodzenia przez nią ewentualnego odszkodowania, a w konsekwencji z konieczności wykazania przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej: szkody, jej wysokości oraz związku przyczynowo-skutkowego.

Omawiane postanowienia w sposób rażący naruszają interesy konsumentów poprzez wykorzystywanie uprzywilejowanej pozycji kontraktowej przez Przedsiębiorcę jako twórcę wzorca, zapewniają Spółce wynagrodzenie w pełnej wysokości, mimo, że świadczenie przedsiębiorcy nie zostało w pełni zrealizowane.

Wśród zakwestionowanych klauzul umownych, znalazła się również ta, na mocy której
w przypadku rozwiązania umowy z przyczyn wskazanych w umowie, po stronie konsumenta aktywuje się obowiązek zapłaty na rzecz Przedsiębiorcy rażąco wygórowanej kary umownej lub odstępnego.

Wzorzec umowy przewidywał obowiązek zapłaty kary umownej w wysokości od 3 % do 10 % wykorzystanego (wypłaconego) kredytu. Zastrzeżenie kary umownej na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, względnie określonej sumy pieniężnej na wypadek odstąpienia od umowy (odstępne) jest dopuszczalne na mocy art. 483 kc oraz art. 396 kc. Za niedozwolone postanowienie umowne uznaje się jednak postanowienie, które nakłada na konsumenta, który nie wykonał zobowiązania lub odstąpił od umowy, obowiązek zapłaty rażąco wygórowanej kary umownej lub odstępnego.

Wysokość zastrzeżonej we wzorcu kary umownej należy uznać za rażąco wygórowaną, albowiem powoduje zachwianie relacji wysokości zastrzeżonego przez Spółkę wynagrodzenia do ewentualnie doznanej przez nią szkody, co może powodować nieuzasadnione wzbogacenie przedsiębiorcy względem konsumenta. Obowiązek zapłaty kary umownej został nałożony wyłącznie na konsumenta.

Analizowana klauzula nie różnicuje wysokości zastrzeżonej kary umownej, w zależności od tego czy do rozwiązania umowy doszło na początkowym etapie dochodzenia roszczeń, czy później.  Przyjmuje się, że wysokość kary umownej nie może być w sposób nadmierny od dającej się przewidzieć szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Klauzula ta zapewnia przedsiębiorcy korzyści finansowe kosztem konsumenta, mimo że sam przedsiębiorca jest zwolniony z dalszego świadczenia.

Zdaniem Prezesa UOKIK, o abuzywności powyższego zastrzeżenia świadczy również powiązanie kary umownej nie z wysokością należnego wynagrodzenia, lecz z kwotą wypłaconego konsumentowi kredytu.

Gdyby kwestionowanych postanowień nie było we wzorcu umowy, konsument byłby w znacznie lepszej sytuacji. Zgodnie bowiem z art. 746 § 1 k.c., o ile dający zlecenie może je wypowiedzieć w każdym czasie to powinien jednak zwrócić przyjmującemu zlecenie wydatki, które ten poczynił w celu należytego wykonania zlecenia. W razie odpłatnego zlecenia obowiązany jest uiścić przyjmującemu zlecenie część wynagrodzenia odpowiadającą jego dotychczasowym czynnościom, a jeżeli wypowiedzenie nastąpiło bez ważnego powodu, powinien także naprawić szkodę.

Wykaz przewidzianych w umowie  przesłanek, zobowiązujących konsumenta do zapłaty kar umownych, nie zawsze będzie zbieżny z „brakiem ważnych powodów” skutkujących zakończeniem więzi obligacyjnej stron umowy.

Wzorzec umowy przewiduje również obowiązek zapłaty kary umownej w przypadku zlecenia innemu podmiotowi dochodzenia roszczeń, przy czym nie zróżnicowano sytuacji, gdy zmiana podmiotu dochodzącego w imieniu konsumenta roszczeń, nastąpiła z przyczyn wyczerpujących przesłanki wypowiedzenia umowy z ważnego powodu. Zastosowana we wzorcu sankcja, może zniechęcić konsumenta do poszukiwania alternatywnego sposobu dochodzenia roszczeń. Stosowany przez Przedsiębiorcę wzorzec może uniemożliwić we własnym zakresie zawarcie porozumienia lub ugody z dłużnikiem, bankiem lub podmiotem występującym w imieniu dłużnika lub banku.

Za abuzywne zostało uznane również postanowienie wzorca, na mocy którego konsument winien jest zapłacić karę umowną w razie złożenia niezgodnego z prawdą oświadczenia o przysługującym mu roszczeniu. Prezes UOKIK uznał, że konsument jako podmiot nieprofesjonalny, może złożyć takie oświadczenie będąc przekonanym, że dane roszczenie mu przysługuje. To obowiązkiem przedsiębiorcy jako profesjonalnego uczestnika obrotu jest zweryfikowanie oświadczenia, a nie kreowanie sankcji.

Kwestionowane postanowienia godzą w zasadę ekwiwalentności świadczeń oraz równowagi kontraktowej stron. Wzorzec umowy wprowadza znaczące uprzywilejowanie pozycji Przedsiębiorcy, kosztem interesu konsumenta, pozwalające na uniknięcie dochodzenia ewentualnego odszkodowania wynikłego z rozwiązania umowy przez Spółkę z przyczyn leżących po stronie konsumenta, bez konieczności wykazywania przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej, w szczególności faktu poniesienia szkody, jak również jej wysokości

Wzorzec umowy zawiera również postanowienie o poufności dokumentów i pism przygotowywanych i wykorzystywanych przez Przedsiębiorcę. Konsument bez uprzedniej zgody na piśmie, nie może udostępnić dokumentów, ani pism wytworzonych w toku procesu, innym osobom trzecim. Postanowienie to jest zabezpieczone na korzyść przedsiębiorcy wysoką karą umowną. Nadto umowa nie definiuje pojęcia osoby trzeciej. Konsument objęty jest zakazem ujawniania treści dokumentów również po wygaśnięciu umowy. Prezes UOKIK uznał, że mechanizm poufności stosowany przez przedsiębiorcę jest nieakceptowalny w świetle dobrych obyczajów.

Kolejne z zakwestionowanych przez Prezesa UOKIK postanowienie pozbawia konsumenta możliwości rozporządzania jego własną dokumentacją zgromadzoną w sprawie. Wedle wzorca umowy, Przedsiębiorca jest uprawniony do zniszczenia dokumentacji po upływie 6 miesięcy od zakończenia sprawy, chyba że przed upływem tego terminu konsument zgłosi odmienną dyspozycję.

Prezes UOKIK uważa, że umowa powinna przewidywać alternatywny sposób archiwizacji dokumentów, albowiem konsument może z łatwością przeoczyć zakreślony w umowie termin. Postanowienie to może negatywnie wpłynąć na pokontraktowy etap sprawy. Postanowienie to zostało uznane za abuzywne z uwagi na brak zabezpieczenia interesu konsumenta jako słabszej strony, co może prowadzić do ukształtowania stosunku zobowiązaniowego w sposób nierównorzędny i rażąco dla niego niekorzystny. Postanowienie to godzi w dobre obyczaje, z uwagi na nieusprawiedliwione pokrzywdzenie sytuacji prawnej konsumenta.

Wzorzec umowy stosowany przez Spółkę w relacji z konsumentami, przewiduje również uprawnienie dla Spółki do wskazania pełnomocnika, który będzie świadczył na rzecz konsumenta pomoc prawną . W ocenie Prezesa Urzędu, uprawnienie to jest niedopuszczalne, bowiem to konsument powinien mieć decydujący wpływ na wybór konkretnego pełnomocnika.

Na mocy decyzji nr RKT-6/2022  zakwestionowane przez Prezesa UOKIK postanowienia zawarte we wzorcach umów stosowanych przez Kancelarię Prawną Primus Sp. z o.o. a konsumentami zostały uznane za postanowienia niedozwolone i zakazano ich wykorzystywania.

W ramach działań zmierzających do usunięcia skutków naruszenia zakazu, Spółka została zobowiązana do poinformowania konsumentów o możliwości zawarcia aneksu do umowy o świadczenie usług prawnych. Na mocy proponowanego aneksu możliwe jest dokonanie zmiany warunków umowy, celem wyeliminowania z niej postanowień niedozwolonych. Co istotne, zawarcie aneksu do umowy jest dobrowolne. Niezależnie od decyzji o aneksowaniu umowy, zakwestionowane decyzją klauzule są bezskuteczne w stosunku do konsumentów. Jeśli konsument nie zdecyduje się na zawarcie ze Spółką aneksu do umowy, strony będą wykonywały umowę w taki sposób, jakby kwestionowanych postanowień nie było od początku w umowie, chyba że konsument wyrazi inną wolę i w relacji ze spółką powoła się na niedozwolone postanowienie umowne.

Co może zrobić konsument?

Nadto konsument ma prawo wystąpić o rekompensatę związaną z zakwestionowanymi postanowieniami, o których mowa w Decyzji Prezesa UOKIK nr RKT–6/2022  z 14 listopada 2022 r. dotyczącej uznania postanowień wzorca umowy za niedozwolone. Na mocy przedmiotowej decyzji spółka zobowiązana jest do zwrotu poniesionych przez konsumenta kosztów związanych ze stosowaniem zakwestionowanych postanowień. Zwrot poniesionych przez konsumenta wydatków, dokonywany jest przez Spółkę na wniosek konsumenta o rekompensatę. Może to dotyczyć w szczególności poniesionych przez konsumenta wydatków w postaci zapłaconej kary umownej, czy wynagrodzenia success fee.

Co istotne, w razie wypowiedzenia umowy przez konsumenta, mimo abuzywności postanowień wzorca umowy, będzie on zobowiązany zwrócić spółce wydatki poniesione w celu należytego wykonania zlecenia oraz zapłacić część wynagrodzenia odpowiadającą dotychczasowym czynnościom podjętymi przez spółkę, a jeśli wypowiedzenie nastąpiło bez ważnego powodu konsument musi liczyć się również z obowiązkiem naprawienia szkody.