Problemy z płatnością Inwestora? Wykonawca nie uzyska zapłaty kary umownej za odstąpienie od „niewypłacalnej” umowy…

W dniu 20 listopada 2019 r. Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów Sądu Najwyższego podjął uchwałę, w której przesądził, że „nie jest dopuszczalne zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy z powodu niewykonania zobowiązania o charakterze pieniężnym” (sygn. akt III CZP 3/19). Podjęta uchwała może mieć duże znaczenie dla branży budowlanej. W umowach o roboty budowlane powszechną praktyką jest zastrzeganie kar umownych na wypadek niewykonania określonych postanowień umowy. Podjęta uchwała ograniczy jednak pewne wypadki skutecznego zastrzeżenia kar umownych przez wykonawców robót budowlanych.

Czego dotyczyła sprawa…

Uchwała Sądu Najwyższego jest efektem zagadnienia prawnego, które zostało przedstawione Sądowi Najwyższemu przez Sąd Apelacyjny w Białymstoku w sprawie o zapłatę z tytułu kar umownych pomiędzy inwestorem a wykonawcą. Strony były związane umową o wykonanie robót budowlano-montażowych. Umowa określała m.in. zasady współpracy stron w zakresie wykonania instalacji sanitarnych, c.o., wentylacji. Strony w umowie przewidziały terminy płatności wynagrodzenia, a także kary umowne obciążające wykonawcę w razie zwłoki m.in. w wykonaniu prac, w usunięciu wad oraz karę umowną płatną przez zamawiającego w razie odstąpienia przez wykonawcę od umowy z przyczyn, za które odpowiedzialność ponosi zamawiający. Karę tę strony w umowie ustaliły na 10% wartości danego zakresu umowy i przewidziały, że wykonawca może od umowy odstąpić, jeżeli zamawiający opóźnia się z płatnościami za faktury co najmniej 14 dni i mimo wezwania nie płaci. Zamawiający nie regulował kolejnych części należnego za wykonane prace wynagrodzenia, dlatego też wykonawca złożył skuteczne oświadczenie o odstąpieniu od umowy. Ponieważ wykonawca odstąpił od umowy z przyczyn, za które odpowiedzialność ponosił zamawiający, zgodnie z umową wykonawca dodatkowo naliczył przewidziane kary umowne. Ostatecznie sprawa o zapłatę z tytułu kar umownych trafiła do sądu.

Sąd Okręgowy, który rozpatrywał sprawę w pierwszej instancji oddalił powództwo wskazując, że jego uwzględnienie nie jest możliwe mając na uwadze istotę kary umownej. Jak zauważył Sąd I instancji jedyną przyczyną, dla której wykonawca złożył oświadczenie o odstąpieniu od umowy była zwłoka w zapłacie wynagrodzenia, a więc w spełnieniu świadczenia pieniężnego. Tymczasem art. 483 § 1 Kodeksu cywilnego przewiduje możliwość zastrzeżenia w umowie kary umownej w sytuacji niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego.

Praktyka bywa różna

Sąd Apelacyjny rozpoznający apelację powziął wątpliwości w ww. zakresie. Z jednej bowiem strony w orzecznictwie i literaturze przedmiotu wskazuje się, że ocena skuteczności zastrzeżenia kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy nie może być oderwana od oceny na czym polegało niewykonania lub nienależyte wykonanie umowy. Zatem w każdym wypadku gdy w umowie zastrzeżono karę umowną na wypadek odstąpienia od umowy należy najpierw ustalić w związku z niewykonaniem/nienależytym wykonaniem jakiego obowiązku – pieniężnego czy niepieniężnego, doszło do odstąpienia od umowy.

Z drugiej jednak strony można spotkać się ze stanowiskiem, że skuteczne jest zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy bez względu na charakter świadczeń, do jakich zobowiązane były strony umowy, od której odstąpiono i bez względu na charakter niewykonanego/nienależycie wykonanego świadczenia, będącego przyczyną odstąpienia od umowy (tak Sąd Najwyższy m.in. w wyroku z dnia 13 czerwca 2008 r., sygn. akt I CSK 13/08, czy też z dnia 21 maja 2014 r., sygn. akt III CSK 529/13). Z tych względów Sąd Apelacyjny przedstawił Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne – czy dopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy z powodu niewykonania (zwłoki w spełnieniu) przez jedną z jej stron zobowiązania o charakterze pieniężnym?

Sąd Najwyższy rozpoznając przedstawione zagadnienie prawne (sygn. akt III CZP 17/18) zwrócił uwagę na powszechną praktykę zastrzegania w umowach kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy. Dlatego też, dla ujednolicenia wykładni i stosowania prawa w tym zakresie, przekazał zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia składowi powiększonemu Sądu Najwyższego (sygn. akt III CZP 3/19). Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów Sądu Najwyższego podjął uchwałę, w której opowiedział się za stanowiskiem, że – w sytuacjach jak ta opisywana powyżej – zastrzeżenie kary umownej nie jest dopuszczalne.

Bez kar umownych za nieterminowe płatności

Podjęta uchwała będzie miała wpływa na branżę budowlaną. Wykonawcy często zastrzegają kary umowne na wypadek sytuacji, w których muszą odstąpić do umowy z uwagi na brak płatności ze strony inwestora. Niejako motywatorem do wywiązywania się przez inwestora ze swojego zobowiązania (zapłaty wynagrodzenia), były nie tylko ryzyko ponoszenia odsetek za opóźnienie w płatnościach, możliwość odstąpienia od umowy przez wykonawcę, ale także właśnie ryzyko zapłaty kary umownej. W świetle powyższego orzeczenia należy jednak zauważyć, że wykonawca nie będzie mógł już skutecznie zastrzec kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy z powodu braku (lub zwłoki) zapłaty przez inwestora umówionego wynagrodzenia.

Na wypadek takich sytuacji wykonawca będzie musiał zabezpieczyć swoje interesy przy wykorzystaniu innych rozwiązań. Jednym z „motywatorów” dla Inwestora do bieżącego regulowania wynagrodzenia na rzecz Wykonawcy może być zastrzeganie odsetek na wypadek opóźnień w płatnościach w wysokości maksymalnej. Inna możliwością jest próba formułowania kar umownych w taki sposób, aby ich skuteczność nie była uzależniona de facto od „braku płatności” (a np. od kwestii terminowego odbioru wykonanych prac). W praktyce można również spotkać się z propozycjami zastrzegania tzw. „zryczałtowanych odszkodowań ”, które mają rekompensować Wykonawcy straty związane z odstąpieniem od umowy. Niezależnie, jeżeli Wykonawca doznał szkody w związku z odstąpieniem od umowy (poczynił już wydatki na dalsze prowadzenie prac), również może rozważać możliwość sądowego dochodzenia jej naprawienia przez Inwestora.