Czy można skutecznie dochodzić należności od członka zarządu sp. z o.o. bez tytułu egzekucyjnego przeciwko spółce?

Zawarłeś umowę ze sp. z o.o. Na mocy jej postanowień spółka stała się Twoim wierzycielem na kwotę 100 000,00 zł. Zakreślony termin zapłaty upłynął, ale spółka nie uregulowała należności. Wytaczasz powództwo przeciwko spółce, uzyskujesz wyrok uwzględniający powództwo, a następnie tytuł wykonawczy, na podstawie którego prowadzisz egzekucję. Jeżeli egzekucja z majątku spółki okazuje się bezskuteczna, przysługuje Ci roszczenie przeciwko członkowi zarządu spółki. Co jednak w sytuacji, w której nie posiadasz tytułu egzekucyjnego przeciwko spółce, bo – przykładowo – spółka utraciła zdolność sądową? Czy możesz skutecznie dochodzić należności od członka zarządu? Przesłanką odpowiedzialności członka zarządu jest istnienie zobowiązania sp. z o.o. i powszechnie przyjmuje się, że zobowiązanie to musi być stwierdzone tytułem egzekucyjnym. Istnieją jednak okoliczności wyjątkowe, przy zaistnieniu których można skutecznie dochodzić należności od członka zarządu bez tytułu egzekucyjnego przeciwko spółce.  

Oczywiście przedstawiona powyżej sytuacja jest dużym uproszczeniem, a na tle art. 299 KSH rysuje się wiele zagadnień, które mają wpływ na możliwość skutecznego dochodzenia należności od członków zarządu sp. z o.o. W artykule zostały one ograniczone do kwestii bezpośrednio związanych z brakiem tytułu egzekucyjnego wydanego przeciwko spółce.

Podstawa odpowiedzialności członków zarządu za zobowiązania spółki

Zgodnie z treścią art. 299 § 1 KSH, jeżeli egzekucja przeciwko spółce okaże się bezskuteczna, członkowie zarządu odpowiadają solidarnie za jej zobowiązania. Odpowiedzialność członków zarządu spółki stanowi niejako sankcję za prowadzenie spraw spółki w sposób, który nie pozwolił na zaspokojenie wierzycieli z majątku spółki przez wzgląd na brak możliwości prowadzenia z niego skutecznej egzekucji. Przede wszystkim jednak regulacja ta daje wierzycielom spółki możliwość dochodzenia i wyegzekwowania należności od członków zarządu. Odpowiedzialność członków zarządu jest osobista i subsydiarna wobec spółki, co oznacza, że jest zależna od bezskuteczności egzekucji majątku spółki. Ponadto, odpowiedzialność członków zarządu nie jest ograniczona kwotowo.

Powszechnie przyjmuje się, że przesłankami odpowiedzialności członków zarządu są:

• szkoda,
• istnienie zobowiązania spółki z o.o.,
• bezskuteczność egzekucji z majątku spółki,
• związek przyczynowy między szkodą a niezłożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości.

Istnienie zobowiązania spółki i bezskuteczność egzekucji

W kontekście omawianego problemu, jakim jest brak tytułu egzekucyjnego wydanego przeciwko spółce, najistotniejsze zdają się być przesłanki istnienia zobowiązania spółki i bezskuteczności egzekucji z majątku spółki.

Co do zasady przyjmuje się, że istnienie zobowiązania spółki jest warunkiem, bez zaistnienia którego nie można w ogóle mówić o odpowiedzialności członka zarządu. Pojawiają się jednak również głosy, które wskazują, iż nie jest to samodzielna przesłanka odpowiedzialności członka zarządu bądź jest nią jedynie wówczas, gdy bezskuteczność egzekucji nie została formalnie stwierdzona. Powszechnie wskazuje się, że zobowiązanie spółki musi być wykazane tytułem egzekucyjnym. Tytuł egzekucyjny przeciwko spółce nie musi jednak zawsze mieć postaci wyroku sądowego – może to być również np. oświadczenie o poddaniu się egzekucji złożone w formie aktu notarialnego. Najczęściej jednak pociągnięcie do odpowiedzialności członka zarządu spółki będzie związane z koniecznością wytoczenia powództwa przeciwko spółce i uzyskania tytułu egzekucyjnego przeciwko niej. Nadmienić jedynie należy w tym miejscu, że przyjmuje się, iż w ramach jednego postępowania nie można wystąpić z roszczeniem przeciwko spółce i członkowi zarządu.

Zasadniczą przesłanką odpowiedzialności członków zarządu jest również bezskuteczność egzekucji z majątku spółki. Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, wyrażonym w wyroku z dnia 20 października 2005 r., wydanym z sprawie rozpoznawanej pod sygn. akt II CK 152/05, bezskuteczność egzekucji musi odnosić się do całego majątku spółki, a nie jedynie jego części, tj. np. jedynie do nieruchomości.

Najczęściej bezskuteczność egzekucji zostaje stwierdzona postanowieniem właściwego komornika, przy czym należy pamiętać, że egzekucja powinna być wszczęta w odpowiednim terminie – wszczęcie bowiem postępowania egzekucyjnego z opóźnieniem obciąża wierzyciela. Jak wynika jednak ze stanowiska judykatury, nie w każdym wypadku egzekucja musi być wszczęta. Wskazuje się w szczególności, iż dla ustalenia odpowiedzialności członka zarządu konieczne jest wykazanie, że egzekucja z majątku spółki nie doprowadziłaby do zaspokojenia wierzytelności, a wierzyciel niemożność wyegzekwowania zobowiązania może dowodzić innymi środkami dopuszczalnymi przez kodeks postępowania cywilnego. I tak uznaje się, że dowodem bezskuteczności egzekucji z majątku spółki mogą być również m.in. wykaz majątku spółki sporządzony w toku postępowania o wyjawienie majątku, bilans majątku spółki, księgi handlowe, czy postanowienie sądu oddalające wniosek o ogłoszenie upadłości, gdy majątek spółki nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania lub wystarcza jedynie na pokrycie tych kosztów, albo w razie stwierdzenia, że majątek spółki jest obciążony hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską w takim stopniu, że pozostały jego majątek nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania.

Dochodzenie roszczenia od członków zarządu bez tytułu egzekucyjnego przeciwko spółce

W doktrynie przedmiotu i orzecznictwie sądów dopuszcza się – w wyjątkowych okolicznościach – wystąpienie z roszczeniem przeciwko członkowi zarządu spółki, bez uprzedniego uzyskania tytułu egzekucyjnego przeciwko samej spółce. Chodzi jednak w szczególności o przypadki, w których spółka już nie istnieje. Stanowisko to potwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 grudnia 2006 r., wydanym w sprawie rozpoznawanej pod sygn. akt II CSK 300/06, wskazując, że:

„W szczególnie uzasadnionych wypadkach dopuszczalne jest odstępstwo od zasady, według której wierzyciel powołujący się na bezskuteczność egzekucji przeciwko spółce z o.o. nie może pozwać członka jej zarządu na podstawie art. 299 § 1 KSH (art. 298 § 1 KH) bez uprzedniego uzyskania tytułu egzekucyjnego przeciwko spółce.”

Podobne, w postanowieniu z dnia 5 lipca 2019 r., wydanym w sprawie rozpoznawanej pod sygn. akt I CSK 85/19, Sąd Najwyższy ocenił, że o ile regułą jest wymaganie, aby wierzyciel spółki dysponował tytułem egzekucyjnym wydanym przeciwko spółce, co oznacza, że wcześniej musi się toczyć postępowanie przeciwko spółce, o tyle jednak wyjątkowo dopuszcza się brak tytułu egzekucyjnego – zwłaszcza wtedy, gdy w konkretnej sprawie uzyskanie go jest niemożliwe wskutek wykreślenia spółki z rejestru.

Należy jednak pamiętać, że możliwość dochodzenia należności od członków zarządu bez uprzedniego uzyskania tytułu egzekucyjnego wydanego przeciwko spółce, zawsze będzie zależała od okoliczności konkretnej sprawy, które zostaną zbadane i ocenione przez sąd. Brak odpowiedzialności członków zarządu na podstawie art. 299 § 1 KSH nie wyłącza natomiast ich odpowiedzialności odszkodowawczej na podstawie innych przepisów.