Pandemia koronawirusa a umowy o świadczenie usług cz. 2 – klauzula rebus sic stantibus, możliwość wypowiedzenia umowy z ważnych powodów

Wielu przedsiębiorców od momentu wprowadzenia stanu epidemii boryka się z wieloma problemami  w związku z wprowadzonymi ograniczeniami. Część przedsiębiorców zostało zmuszonych do zamknięcia swoich placówek, w których na co dzień wykonywali swoją działalność gospodarczą, a wielu zmaga się z przestojem, z którego wynikają problemy związane z płynnością finansową. W wielu przypadkach przedsiębiorcy nie będą w stanie zrealizować umów, które zawarli jeszcze na długo przed wybuchem pandemii, a w związku z tym pojawia się pytanie, co zrobić w takiej sytuacji?

Rebus sic stantibus

Klauzula rebus sic stantibus została uregulowana w art. 357¹KC i pozwala na zmianę treści lub rozwiązanie zobowiązania przez sąd ze względu na zaistnienie nadzwyczajnych okoliczności. Ze względu na wyjątkowy charakter wprowadza wyjątek od zasady nakazującej wykonywać zobowiązania zgodnie z ich pierwotną treścią. Jego zastosowanie ogranicza się do stosunków kontraktowych. Przesłankami zastosowania klauzuli są:

• nadzwyczajna zmiana stosunków;
• nadmierna trudność w spełnieniu świadczenia lub groźba rażącej straty dla jednej ze stron;
• związek przyczynowy pomiędzy zmianą stosunków a utrudnieniami w wykonaniu zobowiązania czy groźbą straty;
• nieprzewidzenie przez strony przy zawieraniu umowy wpływu zmiany stosunków na wykonanie zobowiązania.

Podstawową przesłanką jest nadzwyczajna zmiana stosunków. W orzecznictwie wskazuje się, że musi mieć ona charakter powszechny i wyjątkowy, dotyczyć co najmniej grupy podmiotów. Zmiana powinna być również trwała. “Zmiana stosunków” oznacza bowiem, że nie chodzi o incydentalne, przemijające zakłócenia sytuacji, ale o jej trwałe przeobrażenie. Natomiast w przypadku stosunków gospodarczych powinna być głęboka, dla przykładu może objawiać się w postaci kryzysu gospodarczego, hiperinflacji, wyjątkowo dużego wzrostu bezrobocia czy gwałtownego spadku dochodu narodowego.

Tak więc zastosowanie art. 357¹ KC następuje w wyjątkowych i szczególnych okolicznościach. Wydaje się, że epidemia Covid-19 należy do takich przypadków, jednakże taka opinia nie przesądza z góry o możliwości zastosowaniu ww. przepisu. Okazać się może, że nie mieć ona zastosowania do umów, które zostały zawarte już po wybuchu epidemii w innych krajach Europy, bowiem sąd rozpoznający sprawę może uznać, że strony już w tamtym momencie przy zachowaniu należytej staranności winny przewidzieć zmianę sytuacji gospodarczej powstałej na skutek epidemii.  Przy przyjęciu takiego stanowiska powoływanie się na klauzulę rebus sic stantibus okaże się błędne.

Wskutek tej nadzwyczajnej zmiany stosunków musi zaistnieć nadmierna trudność w spełnieniu świadczenia lub groźba rażącej straty. Warunkiem zastosowania przepisu jest jednak to, by świadczenie było możliwe do spełnienia. Trudność w spełnieniu świadczenia może mieć charakter zróżnicowany i dotyczyć natury osobistej lub majątkowej. Jako przykład trudności natury osobistej można wskazać sytuację, w której spełnienie świadczenia mogłoby grozić dłużnikowi niebezpieczeństwem utraty życia czy uszczerbkiem zdrowia. Z charakterem majątkowym natomiast będziemy mieć do czynienia, gdy spełnienie świadczenia wiąże się z koniecznością poniesienia nadmiernych nakładów i kosztów, w stosunku do branych pod uwagę w momencie zawierania umowy (tak: A. Brzozowski, w: Pietrzykowski, Komentarz, 2015, t. I, art. 3571, s. 1125, Nb 60).

Przesłanka groźby rażącej straty może dotyczyć zarówno dłużnika, jak i wierzyciela. W przypadku dłużnika może chodzić przede wszystkim o znaczący wzrost kosztów potrzebnych do spełnienia świadczenia, zaś w przypadku wierzyciela o poważną zmianę stosunku ich wartości. Przesłankę “rażącej straty” należy oceniać w kontekście konkretnej umowy. W związku z tym koniecznym staje się porównanie aktualnej i pierwotnej wartości świadczeń oraz ocena całokształtu skutków wykonania zobowiązania dla majątku strony, przy uwzględnieniu celu zobowiązania i tego, jakich korzyści z jego wykonania strona mogła się spodziewać. Niemniej jednak podkreślić należy, że art. 357 ¹KC ma charakter dyspozytywny, dopuszczalne jest zatem umowne wyłączenie jego zastosowania lub jego modyfikacja, a także zastąpienie go stworzoną przez strony regulacją następstw zmiany stosunków (tzw. klauzulą adaptacyjną), dlatego też niezbędnym staje się dokonanie szczegółowej analizy umowy łączącej strony. Skorzystanie z klauzuli rebus sic stantibus wymaga wytoczenia powództwa tzw. powództwa o ukształtowanie, tj. o zmianę zobowiązania lub o jego rozwiązanie.

Wypowiedzenie umowy

Zgodnie z treścią art. 750 KC do umów o świadczenie usług, które nie zostały uregulowane innymi przepisami stosuje się odpowiednio przepisy o zleceniu. I tak zastosowanie do umów o świadczenie usług będzie miał m.in. art. 746 § 1, który stanowi, że „Dający zlecenie może je wypowiedzieć w każdym czasie. Powinien jednak zwrócić przyjmującemu zlecenie wydatki, które ten poczynił w celu należytego wykonania zlecenia; w razie odpłatnego zlecenia obowiązany jest uiścić przyjmującemu zlecenie część wynagrodzenia odpowiadającą jego dotychczasowym czynnościom, a jeżeli wypowiedzenie nastąpiło bez ważnego powodu, powinien także naprawić szkodę.”.

Powyższy przepis otwiera każdej ze stron możliwość do jednostronnego rozwiązania umowy. Wypowiedzenie następuje ze skutkiem natychmiastowym i tylko na przyszłość (ex nunc). Należy zwrócić uwagę na istotną rolę ważnego powodu, od którego zależą skutki prawne wypowiedzenia umowy. Ważnym powodem  mogą być zarówno zjawiska o charakterze obiektywnym jak i nieobiektywnym, do których można zaliczyć np. zmiany dotyczące stosunków gospodarczych, zmianę sytuacji ekonomicznej i również życiowej strony. Wprowadzenie stanu epidemii i wynikające z tego konsekwencje dla konkretnego przedsiębiorcy mogą zostać uznane za ważne powody, jednak nie można mówić o automatyzmie. Istotnym jest, aby go odpowiednio udokumentować i uzasadnić (np. w jaki sposób zmiana stosunków gospodarczych, ograniczenia wprowadzone w związku z epidemią miały wpływ na sytuację finansową przedsiębiorcy). Od tego czy przyczyną natychmiastowego wypowiedzenia umowy był powód ważny lub nie, zależy następcza odpowiedzialność odszkodowawcza podmiotu wypowiadającego umowę.

Podobnie jednak jak w przypadku klauzuli rebus sic stantibus strony mogły wprowadzić do umowy przepisy modyfikujące prawo do wypowiedzenia umowy z ważnych powodów, wprowadzając chociażby termin wypowiedzenia, dlatego również należy dokonać analizy postanowień umowy pod tym kątem. Istotnym jednak pozostaje fakt, że żadna ze stron nie może w umowie z góry zrzec się uprawnienia do wypowiedzenia umowy z ważnych powodów (art. 746 § 3 KC).

Mając na uwadze powyższe kwestie stwierdzić należy, iż w przypadku gdy wskutek pandemii Covid-19 nie są w stanie zrealizować zawartych umów o świadczenie usług, przepisy prawa dają przedsiębiorcom różne możliwości. Niemniej jednak, ponownie należy zaznaczyć, że ocenę uprawnień przedsiębiorcy należy oceniać w odniesieniu do konkretnej treści umowy łączącej strony, ponieważ może ona zawierać swego rodzaju modyfikacje uprawnień wynikających z Kodeksu Cywilnego.