Nowe postępowanie odrębne – postępowanie z udziałem konsumentów

Istotny wzrost liczby spraw sądowych, obejmujących roszczenia konsumentów przeciwko przedsiębiorcom, rosnąca świadomość konsumentów w zakresie przysługujących im praw, a także intensyfikacja poziomu ochrony konsumentów w relacjach z przedsiębiorcami na gruncie prawa krajowego jak i prawa Unii Europejskiej, spowodowały konieczność podwyższenia poziomu ochrony konsumentów również na płaszczyźnie procesowej. W tym celu, ustawą o zmianie ustawy – kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw z dnia 9 marca (Dz. U. z 2023 r., poz. 614), która weszła w życie z dniem 1 lipca br., wprowadzono do postępowania cywilnego nowe postępowanie odrębne z udziałem konsumentów (Dział IIB art. 458¹⁴ KPC – 458¹⁶ KPC). Nowe rozwiązanie procesowe przyznaje konsumentom nie tylko nowe narzędzia ochronne, ale również nakłada na przedsiębiorcę dodatkowe obowiązki, których niespełnienie może rodzić dla niego daleko idące konsekwencje.  Przepisy o nowym postępowaniu odrębnym obowiązują od 1 lipca br. i mają zastosowanie do spraw wszczętych po tej dacie.

Zakres zastosowania nowego postępowania odrębnego z udziałem konsumentów

Zakwalifikowanie danej sprawy jako nadającej się do rozpoznania w postępowaniu odrębnym z udziałem konsumentów wymaga spełnienia następujących kryteriów: przedmiotowego, nawiązującego do pojęcia roszczenia oraz podmiotowego, odnoszącego się do statusu stron – konsumenta i przedsiębiorcy. Jeżeli konkretnej sprawie można przypisać te cechy łącznie, podlega ona rozpoznaniu według przepisów o postępowaniu odrębnym z udziałem konsumentów. Nowe postępowanie z udziałem konsumentów będzie miało zatem zastosowanie we wszystkich sprawach dotyczących roszczeń konsumentów przeciwko przedsiębiorcom, a także przedsiębiorcy przeciwko konsumentowi, o ile jest on stroną w sporze. Powództwo wytoczone na rzecz konsumenta przez uprawniony organ, np. Rzecznika Praw Konsumentów, prokuratora, etc., nie będzie podlegać rozpoznaniu w omawianym postępowaniu odrębnym. Zasadą bowiem jest, że konsument musi być stroną postępowania sądowego aby sprawa została rozpoznana w tym trybie. Z kolei status przedsiębiorcy w chwili wszczęcia sporu nie jest wymagany. Ustawa wprost stanowi, iż zaprzestanie prowadzenia działalności gospodarczej przez przedsiębiorcę nie powoduje wyłączenia stosowania nowych przepisów.

Właściwość sądu w sprawach konsumenckich

Nowe postępowanie odrębne przyznaje konsumentowi prawo wyboru sądu, przed którym może wytoczyć powództwo wobec przedsiębiorcy. W omawianym postępowaniu odrębnym, konsument może wytoczyć powództwo nie tylko przed sądem właściwym według przepisów o właściwości ogólnej (art. 27–30 KPC) lub przemiennej (art. 31–37² KPC), ale będzie zawsze mógł wnieść sprawę do sądu właściwego ze względu na miejsce swego zamieszkania. Oczywiście z wyłączeniem spraw, w których właściwość sądu została zakreślona jako wyłączna. Takie rozwiązanie ma za zadanie ułatwić konsumentom dochodzenie swoich praw przez skierowanie pozwu do sądu położonego dogodnie – w pobliżu jego miejsca zamieszkania.

Przed nowelizacją, konsument stosownie do treści art. 37² KPC mógł wytoczyć powództwo przed sąd właściwy dla jego miejsca zamieszkania jedynie w sprawach o roszczenie wynikające z czynności bankowej przeciwko bankowi, innej jednostce organizacyjnej uprawnionej do wykonywania czynności bankowych lub ich następcom prawnym. Nowe postępowanie odrębne rozciąga uprawnienie konsumenta do wyboru sądu na wszelkiego rodzaju roszczenia i względem każdego przedsiębiorcy, z zastrzeżeniem, że właściwość sądu nie została zakreślona jako wyłączna.

Nowela lipcowa wprowadziła jednak pewne ograniczenie uprawnienia konsumenta do wyboru sądu w sprawach o roszczenia wynikające z umowy o kredyt powiązany z walutą obcą, tj. przez kolejnych 5 lat od wejścia w życie nowelizacji, konsumenci są zobligowani do wytaczania powództw związanych z kredytem powiązanym z walutą obcą wyłącznie przed sąd swego miejsca zamieszkania. Powyższe ograniczenie zostało wprowadzone za sprawą ogromnego obciążenia tzw. „wydziału frankowego” w Sądzie Okręgowym w Warszawie, dedykowanego do rozpoznawania wyłącznie tego typu spraw i ma ono charakter czasowy.

Kolizja przepisów o postępowaniach odrębnych

Stosownie do treści art. 458¹⁴ KPC w sprawach rozpoznawanych według przepisów o postępowaniu odrębnym z udziałem konsumentów przepisy o innych postępowaniach odrębnych stosuje się w zakresie, w którym nie są sprzeczne z przepisami niniejszego działu. Ustawodawca nie wyłączył zatem możliwości łączenia postępowań odrębnych. Powyższe oznacza, że sprawa rozpoznawana w postępowaniu odrębnym z udziałem konsumentów może zostać rozpoznana równolegle w postępowaniu nakazowym albo upominawczym lub uproszczonym, oczywiście z zastrzeżeniem, że spełnia równolegle kryteria jej rozpoznania w tym postępowaniu odrębnym.

Zwiększone wymogi dla przedsiębiorców w zakresie prekluzji dowodowej

Jak wskazano wyżej, nowe postępowanie odrębne to nie tylko dodatkowe uprawnienia dla konsumenta, ale też dodatkowe ograniczenia dla przedsiębiorcy. W postępowaniu toczącym się w reżimie przepisów o postępowaniu odrębnym z udziałem konsumentów, przedsiębiorca, który jest powodem zobligowany jest wskazać wszystkie twierdzenia i dowody już w pozwie, będący zaś pozwanym – w odpowiedzi na pozew. Konsekwencje zaniedbań w tym zakresie mogą być bardzo dotkliwe dla przedsiębiorcy, albowiem dowody powołane później, jako spóźnione, zostaną przez sąd pominięte (prekluzja dowodowa). Jedyną możliwością uchylenia się przez przedsiębiorcę od tych skutków, będzie uprawdopodobnienie, że ich wcześniejsze przedstawienie było niemożliwe lub potrzeba powołania się na nie powstała w toku procesu. Co istotne, o obowiązku powołania wszystkich twierdzeń i dowodów już przy pierwszej czynności sądowej oraz o konsekwencjach niedochowania tego obowiązku, sąd poucza przedsiębiorcę tylko wtedy, gdy nie jest on zastępowany przez profesjonalnego pełnomocnika. Doręczając stronie będącej przedsiębiorcą wspomniane pouczenie, sąd jednoczenie wzywa ją, aby w wyznaczonym terminie, nie krótszym niż dwa tygodnie, powołała wszystkie twierdzenia i dowody.

Obowiązek przedsiębiorcy realnego podjęcia próby dobrowolnego rozwiązania sporu

Charakterystycznym elementem nowego postępowania odrębnego, jest również nałożenie na przedsiębiorcę obowiązku podjęcia na etapie przedsądowym realnej próby dobrowolnego rozwiązania sporu. Zgodnie art. 458¹⁶ KPC, jeżeli strona będąca przedsiębiorcą przed wytoczeniem powództwa zaniechała próby dobrowolnego rozwiązania sporu, uchyliła się od udziału w niej lub uczestniczyła w niej w złej wierze i przez to przyczyniła się do zbędnego wytoczenia powództwa lub wadliwego określenia przedmiotu sprawy, niezależnie od wyniku sprawy sąd może obciążyć tę stronę kosztami procesu w całości lub części, a w uzasadnionych przypadkach nawet podwyższyć je, jednak nie więcej niż dwukrotnie. Powyższa regulacja oznacza konieczność realnego rozpatrzenia roszczeń konsumenta przez przedsiębiorcę już na etapie przedsądowym, w szczególności na etapie wezwania do zapłaty. Realne dopełnienie powyższego obowiązku oznacza, że w wezwaniu do zapłaty kierowanym przez przedsiębiorcę wobec konsumenta winna zostać zawarta propozycja zawarcia ugody wraz z określeniem jej warunków. Analogicznie, taką propozycję przedsiębiorca winien ująć również w odpowiedzi na wezwanie do zapłaty kierowane wobec niego przez konsumenta. Sankcją dla przedsiębiorcy za jego bierną postawę oraz brak woli podjęcia chociażby próby polubownego załatwienia sporu, będzie możliwość obciążenia go kosztami procesu na rzecz konsumenta nawet w podwójnej wysokości, bez względu na wynik postępowania.

Nowe postępowanie z udziałem konsumentów niewątpliwie zwiększa zakres ochrony konsumenta, jako słabszej strony postępowania. W szczególności poprzez obciążenie przedsiębiorcy dodatkowymi obowiązkami, których niedopełnienie nakłada na przedsiębiorcę daleko idące konsekwencje. W tym kontekście nasuwa się jednak pytanie, czy tak wyraźne zróżnicowanie sytuacji procesowej stron przed ustawodawcę, nie narusza jednej z podstawowych zasad postępowania cywilnego, a mianowicie, zasady równości stron? Stanowiska w tej materii są podzielone. Jak jednak możemy wyczytać z uzasadnienia nowelizacji, proponowany model postępowania odrębnego w sprawach konsumenckich celowo wprowadza dysproporcje między stronami, co stanowić ma realizację zasady sprawiedliwości wyrównującej, czyli kompensować braki tym, którzy są pod jakimś względem słabsi lub upośledzeni.

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej wielokrotnie przypomniał, że system ochrony ustanowiony na mocy dyrektywy 93/13 opiera się na założeniu, iż konsument jest stroną słabszą niż przedsiębiorca, zarówno pod względem możliwości negocjacyjnych, jak i ze względu na stopień poinformowania. Ze względu na tę słabszą pozycję dyrektywa 93/13 przewiduje, że nieuczciwe  warunki nie są wiążące dla konsumenta. Jest to przepis bezwzględnie obowiązujący, który zmierza do zastąpienia formalnej równowagi ustanowionej przez umowę równowagą rzeczywistą. Dysproporcja między stronami w nowym postępowaniu odrębnym, analogiczne więc zmierza do zastąpienia formalnej równowagi stron, równowagą rzeczywistą na gruncie postępowania sądowego.